(جلال الدین السیوگی) هوَی كوَ كردنه‌وه‌و نوسینه‌وه‌ی مێژووی خه‌لیفه‌كانی ئیسلام ئه‌گێڕێته‌وه بوَ ئه‌وه‌ی كه مێژووه نوسراوه‌كانی پێشخوَی هه‌ریه‌كه بوَ قوَناغێكه له‌و مێژووه، بوَیه ئه‌میش به پێویستی زانیوه به پشتبه‌ستن به‌و به‌رهه‌مانه ته‌واوكه‌ری نووسینه‌وه‌ی ئه‌و مێژووه بێت تاوه‌كو دوا ڕوَژی ژیانی خوَی كه له ساڵی 911 ی كوَچی، كوَچی دوایی كردوه، بوَ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش له مێژوه‌كه‌ی (الژهبی و ابن الكپیر و مسالك و ابنا و الغمری ابن الحجر) و 10 به‌رگی مێژووی به‌غداد و 57 به‌رگی مێژووی دیمه‌شق له نووسینی (ابن العساكر) و گه‌لی سه‌رچاوه‌ی دیكه سوودی وه‌رگرتووه.
مێژووی خه‌لیفه ڕاشدیه‌كان:-
خه‌لیفه‌ی یه‌كه‌م-ئه‌بو به‌كری سه‌دیق:-ناوی عه‌بدوڵای كوڕی ئه‌بی قه‌حافه‌یه، دوای مردنی پێغه‌مبه‌ر له ڕێگه‌ی به‌كارهێنانی كاری ژێر به ژێر و ترس و توَقاندن له لایه‌ن عومه‌ری كوڕی خه‌تابه‌وه و به بی ئاگاداری و ڕه‌زامه‌ندی و به‌شداری عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب و زوبه‌یری كوڕی ئه‌لعه‌وام و خالیدی كوڕی سه‌عیدی كوڕی ئه‌لعاس و سه‌عد كوڕی عه‌باده ئه‌لئه‌نساری و ژماره‌یه‌كی زوَری ئه‌سحابه‌كان له موهاجرین و ئه‌نسار به‌یعه‌ی بوَ كراو كرا به خه‌لیفه. ئه‌بو به‌كر یه‌كه‌م كه‌سه كه ئیسلام بوه و یه‌كێكه له دڵسوَزترین دوَسته‌كانی پێغه‌مبه‌ر، له ماوه‌ی حوكمڕانی ئه‌بو به‌كردا شه‌ڕی له ناوبردنی (اهل الرده) ئه‌وانه‌ی له ئیسلام هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه و نه‌یانده‌ویست چیتر زه‌كات بده‌ن ئه‌نجامدرا و (هه‌ر له‌م شه‌ڕانه‌دا خالدی كوڕی ولید وه‌ك جه‌نگاوه‌رێكی ئازاو دوور له هه‌ستی مروَڤایه‌تی ناوبانگی ده‌ركرد) . له ماوه‌ی حوكمڕانی ئه‌بو به‌كردا ناوچه‌ی به‌سره و مه‌دائینی كیسرا له عێراق و به‌شێكیش له شام داگیر كرا، خه‌لیفه ئه‌بو به‌كر دوای حوكمڕانیكردنی بوَ ماوه‌ی دوو ساڵ و چوار مانگ، له ته‌مه‌نی 63 ساڵیدا كوَچی دواییكرد. خه‌لیفه‌ی دووهه‌م، عومه‌ری كوڕی خه‌تاب:-له لایه‌ن ئه‌بو به‌كره‌وه كرا به خه‌لیفه، له ساڵی شه‌شه‌می بانگهێشتی پێغه‌مبه‌رایه‌تی (محه‌مه‌د) بوَته ئیسلام، یه‌كێك بوه له ده‌سته‌ڵاتدارانی هوَزی قوڕه‌یش، ته‌نها كه‌س بوه كه به ئاشكراو بێترس كوَچی كردوه بوَ مه‌دینه، شانازی كردوه به‌وه‌ی كه چوار جار خواوه‌ندی گه‌وره له قورئاندا به ویستی ئه‌و ئایه‌تی دابه‌زاندوه هه‌رچه‌نده به گوێره‌ی قسه‌ی ئه‌وانه‌ی پێیاندا هه‌ڵداوه له مێژوونوسانی ئیسلام و موفه‌سرین گوایه زیاتر له بیست جار قسه‌ی عومه‌ری كوڕی خه‌تاب له قورئاندا دیاره.
خه‌لیفه‌ی سێهه‌م-عوسمان كوڕی عه‌فان:-كوڕی ئه‌بی ئه‌لعاس، له كوَنه‌وه ئیسلام بوه، دوو كچی پێغه‌مبه‌ر ژنی بوون، یه‌كێكه له‌و ده كه‌سه‌ی مژده‌ی به‌هه‌شتی بوونیان پێدراوه، له ماوه‌ی خلافه‌تی ئه‌ودا قورئان نوسراوه‌ته‌وه، دوای ئه‌بو به‌كر و عه‌لی و زه‌یدی كوڕی حارسه بوه به ئیسلام.
له بڕیارێكدا كه جێگه‌ی شكو گومانه و له لایه‌ن زوَربه‌ی موسوڵمانانه‌وه به تایبه‌تی هه‌وادارانی عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب، عومه‌ر پێش مردنی عه‌بدولڕه‌حمان كوڕی ئه‌بو عوَفی وه‌ك بڕیارده‌ر داناو (له شانوَیه‌كی گوماناویدا) بڕیاریدا عوسمان كوڕی عه‌فان ببێته جێگری عومه‌ر له جیاتی عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب.
له ماوه‌ی خه‌لافه‌تی عوسماندا هێرش و داگیر كردنی وڵاتانی ده‌وروبه‌ر به‌ره‌و ڕوَژهه‌ڵات و باكوری ڕوَژهه‌ڵاتدا بوَ خوراسان و نیسابور به‌ره‌و ڕوَژئاواش ته‌واوی باكوری ئه‌فریقیاو حه‌به‌شه داگیر كراو له ده‌ریاش په‌ڕینه‌وه و ئه‌نده‌لوسیان داگیركرد و له ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاستیش دوورگه‌ی قوبرسیان داگیركردو له گه‌ڵ دانیشتوانه‌كه‌یدا به وه‌رگرتنی (جزیه و خه‌راج) وازیان لێهێنان.
عوسمان كوڕی عه‌فان یه‌كه‌م خه‌لیفه‌یه كه پله‌و پایه‌ی ده‌سته‌ڵاتی به سه‌ر كه‌سوكار و عه‌شره‌تیدا دابه‌شكردوه بێگوێدانه ڕابردوی ئه‌و كه‌سه له‌وانه‌ش (وه‌لیدی كوڕی عه‌قه‌به‌كوڕی ئه‌بو معیتكه برای دایكی بوه) كرده والی كوفه له جیاتی سه‌عد كوڕی ئه‌بی وقاس، ئه‌م وه‌لیده به ڕه‌سه‌ن گومان لێكراوه و به ئه‌تواریش كابراێیه‌كی مه‌یخوَر و داوێنپیس بوه، له یه‌كه‌م ڕوَژی ده‌سته‌ڵاتیا له پێش نوێژی نوێژی به‌یانیدا له كوفه به سه‌رخوَشی چوار ره‌كعه‌ت نوێژی به نوێژكه‌ران كردوه و ئاوریشی داوه‌ته‌وه و وتویه‌تی هیچیكه‌تان ناوێت. . . له كردارێكی دیكه‌یدا عومه‌ری كوڕی عاسی له والی میسر لابردو عه‌بدوڵای كوڕی سه‌عد كوڕی ئه‌بی سه‌رحی دانا له جێگه‌كه‌ی، ئه‌م كابرایه كاتی خوَی نووسه‌ری به‌رده‌ستی پێغه‌مبه‌ر بوه و دواجار لێی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ته‌وه، بوَیه كاتی داگیركردنی مه‌ككه پێغه‌مبه‌ر ئه‌مری فه‌رمو كه ده‌بێت ئه‌م عبدالله كوڕی سه‌رحه‌د بكوژرێت هه‌تا ئه‌گه‌ر له پشتی به‌رده‌كانی كه‌عبه خوَی شاردبێته‌وه.
سه‌عدیش بوَ ڕزگاركردنی گیانی خوَی له كوشتن په‌نایبرده به‌ر عوسمانی كوڕی عه‌فان، ئه‌ویش بردیه لای پێغه‌مبه‌ر داوای لێبوردنی بوَ كردو له سه‌ر ده‌ستی ئه‌و بو به موسوڵمان.
له ماوه‌ی خه‌لافه‌تی عوسماندا سنوری ده‌وڵه‌تی ئیسلامی زوَر فراوانبوو داهاتیشی له ڕاده به ده‌رزیاد بو، بوَیه عوسمان كه‌وته ئه‌وه‌ی بێحساب ئه‌و داهاته به سه‌ر كه‌سوكار و سه‌روَك هوَزه‌كاندا دابه‌ش بكات و مافدارانیش له‌و داهاته بێبه‌ش بكات، تا كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی له پێنج به‌ش به‌شێكی داهاتی باكوری ئه‌فریقیا بداته مه‌روانی كوڕی حه‌كه‌م.
ئه‌م كرده‌وانه‌ی عوسمان بوه مایه‌ی توڕه‌یی و ڕق و كینه‌ی زوَربه‌ی هه‌ره زوَری سه‌حابه‌كانی پێغه‌مبه‌ر، دژایه‌تی كردنیشی بوَ عه‌بدوڵای كوڕی مه‌سعودو ئه‌بی زه‌ر ئه‌لغه‌فاری و عه‌مار كوڕی یاسر و زوڵم و زوَری سه‌عدی كوڕی ئه‌بی سه‌رحیش له میسر كاری گه‌یانده ئه‌وه‌ی زیاتر له 700 كه‌س له موسوڵمانان به سه‌روَكایه‌تی محه‌مه‌دی كوڕی ئه‌بو به‌كر هاتنه لایی و كه‌وتنه سكاڵاو داواكردنی لابردنی سه‌عد له ده‌سته‌ڵات له‌میسر و محه‌مه‌دی كوڕی ئه‌بو به‌كر له جێگه‌كه‌ی دابنرێت، له ژێر فشاری ئه‌م هه‌ڵچونه‌ی ئه‌و سه‌حابی و موسوڵمانانه‌و پشتگیریكردنی عه‌لی و گه‌لی سه‌حابه‌ی تر بوَ داخوازیه‌كانیان عوسمان ناچار بوو داواكه‌یان قبوڵ بكات و محه‌مه‌دی كوڕی ئه‌بو به‌كر بكاته والی میسر، كاتێكیش محه‌مه‌د له كاتی گه‌ڕاندنه‌وه‌دا بوَ میسر لاوێكی ڕه‌ش پێستی دیت به په‌له به په‌له به‌ره‌و میسر ئه‌ڕوَیشت، ڕایگرت و كاتی كه‌وتنه لێكوَڵینه‌وه له گه‌ڵیدا ده‌ركه‌وت نامه‌یه‌كی پێ یه له عوسمانه‌وه بوَ والی میسر، كه‌ی محه‌مه‌دی كوڕی ئه‌بو به‌كر و فڵان و فڵان گه‌یشتنه لات به فێڵێك بیانكوژه و له جێگه‌كه‌ی خوَت بمێنه‌وه و چاوه‌ڕوانی ئه‌مرم بكه.
بوَیه محه‌مه‌دی كوڕی ئه‌بو به‌كر گه‌ڕایه‌وه مه‌دینه‌و نامه‌كه‌ی به به‌ڵگه‌وه پیشانی كوَمه‌ڵێك له سه‌حابه‌كانداو له‌وانه عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب و ته‌لحه‌و زوبه‌یر و سه‌عد و كه‌سانێكی دی و كه‌وتنه گه‌ماروَدانی ماڵه‌كه‌ی عوسمان و داوایان لێكرد مه‌روانی كوڕی حه‌كه‌میان بداته ده‌ست كه شك وابو نوسه‌ری نامه‌كه‌یه به‌ڵام بی سوود بوو، ئاژاوه‌كه وا گه‌رم بوو گه‌یشته ئه‌وه‌ی هێرش بكرێته سه‌ر ماڵی عوسمان و له لایه‌ن محه‌مه‌دی كوڕی ئه‌بو به‌كر و دوو كه‌سی دیكه، له سه‌ر به‌رماڵی نوێژكردن، له ماڵه‌كه‌ی خوَیدا بیكوژن.
خه‌لیفه‌ی چواره‌م-عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب:-دووهه‌م ڕوَژی دوای كوشتنی عوسمان كوڕی عه‌فان كرایه خه‌لیفه‌ی ئیسلام به كوَی ده‌نگی هه‌موو ئه‌و ئه‌سحابانه‌ی كه ئه‌و ڕوَژه له مه‌دینه بوون، به‌ڵام به هوَی شه‌ڕی ده‌سته‌ڵات و فتنه‌یه‌ی له ژێر ساباته‌كه‌ی به‌نی ساعده‌وه و له كوشتنی عوسمانه‌وه ڕێچكه‌ی وه‌رگرت، هه‌ر له ده‌ستپێكی حوكمڕانیه‌كه‌یه‌وه شه‌ڕ و ئاژاوه ده‌ستی پێكرد به‌وه‌ی عائشه‌ی ژنی پێغه‌مبه‌ر هه‌ر دوو سه‌حابه ته‌لحه‌و زوبه‌یر به سه‌ركرده‌یی له‌شكرێك له مه‌ككه‌وه به‌ره‌و به‌سره كه‌وتنه ڕی، به بیانوی توَڵه سه‌ندنه‌وه‌ی خوێنی عوسمان و عائشه‌ش (كراسه خوێناویه‌كه‌ی كردبو به به‌یداخ) و سواری حوشترێك بوبو، بویه عه‌لی كورشی ئه‌بو تالیب به له‌شكرێكه‌وه به‌ره‌و به‌سره كوته ڕی و له به‌سره به‌ره‌نگاریان بوو له شه‌ڕێكدا كه به شه‌ڕی (الجمل –حوشتر) ناو براوه زیاتر له 13000 هه‌زار كه‌سی تێدا كوژرا له‌وانه‌ش هه‌ردوو سه‌حابی ته‌لحه‌و زوبه‌یر و ژماره‌یه‌كی زوَری سه‌حابه‌كانی پێغه‌مبه‌ر، عائیشه‌ش به دیل گیراو شه‌ڕه‌كه به سه‌ركه‌تنی عه‌لی كوَتایی هات.
دواتر موعاویه‌ی كوڕی ئه‌بو سوفیان له شام له عه‌لی هه‌ڵگه‌ڕایه‌وه و بانگه‌شه‌ی بوَ خوَیكرد وه‌ك خه‌لیفه‌ی ئیسلام، عه‌لیش به له‌شكرێكه‌وه به‌ره‌و شام كه‌وته ڕی و هه‌ر دوو سوپای عه‌لی و موعاویه له (ێفین) ی نزیك (الرقه) له سه‌ر قه‌راغی ڕوباری فوڕات به‌ره‌نگاری یه‌كبون، ووتراویشه گوایه ژماره‌ی له‌شكره‌كه‌ی علی 120 هه‌زار كه‌س و ژماره‌ی له‌شكره‌كه‌ی معاویه 90هه‌زار كه‌س بوه و شه‌ڕی نێوانیان ماوه‌ی 110 ڕوَژی خایاندوه و 90 جاریش رژاونه‌ته ناو یه‌كتری ژماره‌یه‌كی بێشومار له سه‌حابه‌كانی پێغه‌مبه‌ر یه‌كتریان قه‌ڵاچوَكردوه كه مه‌زه‌نده ئه‌كرێن به 90 هه‌زار كه‌س، له‌وانه 25 هه‌زار له سوپاكه‌ی علی و 45 هه‌زار له سوپاكه‌ی معاویه، تا به فێڵێكی عومه‌ری كوڕی عباس و به به‌رزكردنه‌وه‌ی قورئان به نووكی ڕمی ڕیزی پێشه‌وه‌ی شه‌ڕكه‌ره‌كانی سوپای موعاویه شه‌ڕه‌كه وه‌ستاو عومه‌ری كوڕی عباس وه‌ك نوێنه‌ری موعاویه و ئه‌بو موسا ئه‌لئه‌شعه‌ری وه‌ك نوێنه‌ری عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب كرانه (حه‌كه‌م) ناوبژیكه‌ر بوَ دوا پێهێنانی ئه‌و شه‌ڕه، له شانوَگه‌رییه‌كی گاڵته جاریدا عه‌لی له خلافه‌ت لابرا و موعاویه خرایه جێگه‌كه‌ی ئه‌وه‌ش به‌وه‌ی (عومه‌ری كوڕی عاسی كوڕی النابغه سه‌لمی كچی حه‌رمه‌له‌یه كه به له‌شفروَش له كوَمه‌ڵگای مه‌ككه ناسرا بوو خاوه‌ن ئاڵا بوه هه‌ریه‌ك له ئه‌بو له‌هه‌ب و ئومه‌یه كوڕی خه‌له‌ف و هوشام كوڕی ئه‌لمه‌غیره و ئه‌بو سوفیانی كوڕی حه‌رب (باوكی موعاویه) و ئه‌لعاس كوڕی وائیل ئه‌لسه‌همی، لاقه‌یانكرد له یه‌ك ڕوَژدا و دوای 9 مانگ عومه‌ری بوه، هه‌ریه‌كه له‌وانه داواكه‌ری عومه‌ر بون به‌ڵام ئه‌لنابغه‌ی دایكی دای به العاسی بن وائل چونكه له‌وانی دیكه زیاتر یارمه‌تی ئه‌دا، بوَیه ناونرا به (عومه‌ری كوڕی ئه‌لعاس) عومه‌ری كوڕی العاس توانی به فێڵ و ته‌ڵه‌كه بازی ئه‌با موسا ئه‌لئه‌شعه‌ری بهێنێته سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ی كه هه‌ریه‌ك له علی و موعاویه له خلافه‌ت بخه‌ن بوَ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئه‌و شه‌ڕه، ئه‌ویش به دڵپاكی خوَی تێكه‌وت، له هه‌مان كاتیشدا به بیانوی ئه‌وه‌ی كه ئه‌با موسی به ته‌مه‌ن گه‌وره تره پێش خوَی خست و وای كرد له سه‌ر (منبر) علی له خلافه‌ت بخاو كه نوَره‌ش هاته سه‌ر خوَی معاویه‌ی كرده خه‌لیفه.
ئه‌و بابه‌تانه‌ی له کوردستان نێت دا بڵاوده‌کرێنه‌وه، بیروبۆچوونی خاوه‌نه‌کانیانه، کوردستان نێت لێی به‌رپرسیار نییه.
